تأثیر شیوع ویروس کرونا بر روند آموزشی و تحصیل کودکان کار

بلکه در جوامع مدرن امروزی، بخش اعظم شکل­ گیری شخصیت فرد و آماده کردن آن برای ورود به جامعه، توسط نهاد آموزش و پرورش صورت می­گیرد. اهمیت آموزش و پرورش آن­جا مشخص می­شود که جامعه­ شناسانِ آموزش و پرورش، کارکرد­های چندگانه آموزش و پرورش را انتقال فرهنگ، جامعه ­پذیری،گزینش و تخصیص (تربیت افراد برای یادگیری مهارت و تخصص)، نظارت اجتماعی (القای ارزش­های وفاداری به نهادهای جامعه و درونی کردن آن در فرد)، یگانگی اجتماعی (ایجاد هویت مشترک)، نوآوری و تغییر، پرورش و رشد شخصی، کارکرد سرمایه­گذاری (توسعه نیروی انسانی) و پرورش سیاسی دانسته ­اند، که یادگیری آن برای فرد و بقای جامعه لازم و ضروری است. به نحوی که هر گونه خللی در آن، بقای نظام اجتماعی را به خطر خواهد انداخت (علاقه­بند، 1384: 87-79).

برای درک بهتر موضوع می­توان از طبقه­ بندی گروه­ های اجتماعی ارائه شده از جانب «چالرز هورتون کولی» استفاده کرد. کولی، گروه ­های اجتماعی را به دو دسته گروه­های نخستین و گروه­های ثانویه تقسیم کرده است. منظور از گروه­های نخستین، گروه­ هایی است که در آن روابط افراد بسیار نزدیک و صمیمانه بوده و از نظر روانی نتیجه این تجمع صمیمانه، نوعی حل شدن افراد در یک کل مشترک است. به صورتی که دست کم در مورد بسیاری از هدف­ ها، زندگی فردی هرکس با زندگی و هدف­ه ای گروه آمیخته می­ گردد. بنابراین، از ویژگی ­های گروه­ های نخستین، یکی آن است که در تشکیل طبیعت اجتماعی و آرمان­های فرد سهم مهمی دارند و نیز افراد دارای روابط چهره به چهره و رویاروی می­باشند که این خود مستلزم محدود بودن اعضاء گروه از سویی و پایداری روابط از سوی دیگر است. نتیجه این روابط، همکاری عاطفی، صمیمانه و کنش  متقابل بین اعضا است. اما گروه ­های ثانویه، شامل گروه­ هایی می­ گردند که در آن­ها روابط افراد صورت رسمی ­تر، غیرصمیمانه ­تر و کم ­دامنه­ تری دارد. در این گروه­ ها، روابط افراد رسمی و غیرفردی است، یعنی کلیه اعضاء با در نظر گرفتن ماهیت هدف گروهی خود، ارتباط مناسبی را بین خود و دیگران ایجاد می­کند. در گروه نخستین، فعالیت بیشتر شخصی است، در صورتی که در گروه ثانوی، شخص نقش کمتری دارد. در گروه نخستین، روابط عرفی و غیررسمی حاکم است، در حالی­که فعالیت اعضاء در گروه­ ثانوی، مبتنی بر مقررات وضع شده و ضوابط رسمی است (کوزر، 1389؛ کوئن، 1390). از این­رو، اجتماعی شدنِ نخستین، اجتماعی شدن کودکان خردسال در خانه و محل زندگی آن­ هاست. در آن­جا ما نخستین بار با جهان آشنا می­شویم، نخستین دیدگاه­ها و عقایدمان را پیدا می­کنیم و نخستین قواعد برای تسلط و نظارت بر خویشتن را به وجود می­ آوریم. دومین اجتماعی شدن، توسط مدرسه، رسانه­ ها، دوستان و کسان دیگری صورت می­گیرد که می­ کوشند به هویت و تفکر ما پس از اجتماعی شدن نخستین دوران کودکی، شکل بدهند (شارون، 1391: 154).

بنابراین، کودک در گروه نخستینِ خانواده، هنجارهای مورد نیاز جهت ورود به اجتماع را آموخته و در ادامه از طریق عضویت در گروه ­های ثانویه مانند مدرسه به تکمیل فرآیند یادگیری هنجارهای مورد قبول اجتماع می­پردازد. به همین دلیل، گروه نخستین و ثانویه مکمل یگدیگر برای هنجارمند کردن کودک در اجتماع به حساب می­آیند.

در شرایط حاضر که مدارس به دلیل شیوع کرونا قریب به دو ماه از تعطیلی آن­ها می­گذرد، فرآیند یادگیری کودکان چگونه خواهد بود؟. آیا این وقفه ضربه جدی­ای به روند یادگیری آنان وارد نخواهد کرد؟.

«رابرت جنکینز» رئیس بخش آموزش یونیسف در دفتر مرکزی، در همین راستا عنوان کرده است که مدارس در بخش اعظمی از کشورهای جهان تعطیل شده­اند. این یک واقعه بی­سابقه است و اگر ما هم­اکنون برای حمایت از آموزش کودکان به صورت جمعی اقدام نکنیم، جوامع و اقتصادها پس از شکست بیماری کرونا، شاهد تبعات طولانی مدت این تعطیلی خواهند بود (یونیسف، 2020).

این سخنان به خوبی نشان می­دهد که خلل در فرآیند آموزش و پرورش کودکان و نسل در حال رشد چه مقدار می­تواند مضر و جبران­ناپذیر باشد. به همین دلیل است که بسیاری از کشورها از جمله ایران، سعی کرده­اند که در دوران شیوع و تعطیلی مدارس، اقدام  به آموزش­های مجازی از طریق فن­آوری­های جدید مانند واتساپ، تلگرام و یا حتی از طریق تلویزبون کرده­اند. با تمام ضعف­های موجود، در این برهه زمانی و شرایط حاد جامعه، این روش بهترین روش در جهت آموزش کودکان، در سطح جهان مورد استفاده قرار گرفته است.

به هر روی، بسیاری از کارشناسان، تعطیلی مدارس را برای جوامع بشری خطرناک قلمداد کرده­اند. این مسئله با وجود آن است که شمار متعددی از خانواده­ها خود دارای شرایط بهنجار و مطلوب بوده، و بسیاری از فنون جامعه­پذیری و هنجارهای مورد قبول اجتماع را در طی فرآیند رشد کودک به آن آموزش داده­اند یا در حال آموزش آن می­باشند. با این حال، همین دور افتادن از سیر یادگیری مهارت­های نوین در راستای جامعه­پذیری در محیط مدارس، نشان از لازم و ملزوم بودن فرآیند یادگیری در خانه و مدرسه می­باشد. به همین دلیل است که جامعه­شناسان، گروه­های نخستین و ثانوی را مکمل هم می­دانند.

اما شرایط در مورد کودک کار، چگونه خواهد بود؟. کودک کاری که در بسیاری از مواقع دچار ضعف نهاد خانواده بوده و این نهاد نتوانسته است به خوبی کارکرد خود را در راستای جامعه­پذیری کودک ایفا کرده و زمینه ورود آن به اجتماع را آماده کند. بنابراین، ما می­توانیم با دو نوع کودک مواجه شویم. اول، کودکی که در نهاد خانواده در بهترین شرایط ممکن قرار دارد و توسط نهاد بهنجار خانواده، توانسته است بسیاری از هنجارهای مورد قبول اجتماع را فراگیرد و در شرایط کنونی به دلیل شیوع کرونا و تعطیلی مدارس، روند تکمیل فرآیند اجتماع­ پذیری آن (منظور اجتماعی شدن ثانویه) با خلل مواجه گردیده است. در این شرایط است که بسیاری از کارشناسان، چنین وضعیتی را بحرانی قلمداد کرده­اند. حال کودک کار و آسیبی (نوع دوم) که به دلیل ضعف نهاد خانواده نتوانسته است بسیاری از هنجارهای مطلوب اجتماع در راستای ورود به جامعه را در نهاد خانواده کسب کند، در شرایط کنونی و با تعطیلی مدارس، با چه وضعیتی مواجه خواهد بود؟. بسیاری از کودکان  نوع اول، برای جبران این نقیصه، به کمک فن­آوری­های نوین و تلویزیون و … سعی در تکمیل این فرآیند یادگیریِ مهارت­های مطلوب داشته­اند. اما کودک کار و در معرض آسیب چگونه می­تواند این نقیصه را در شرایط کنونی رفع کند؟.

بسیاری از این کودکان، همراه با سایر اعضای خانواده در بدترین شرایط مکانی در حال گذران زندگی ­اند، تا آن­جا که این کودکان برای معیشت روزانه خانواده­شان مجبور به کار بوده و بسیاری از آنان در خانه­ شان حداقل­ های کودک نوع اول را هم در اختیار ندارند. در مصاحبه­ هایی که با بسیاری از متخصصین حوزه مددکاری اجتماعی، روانشناسان و .. صورت گرفته است، این نتیجه حاصل شد که بخش قابل توجهی از این کودکان، به دلیل آن که در محیط خانه فاقد کتب آموزشی، کتب داستان، تلویزیون و … اند توانش کلامی­شان بسیار محدود بوده؛ به عبارت دیگر، دایره لغاتِ هنجارمندشان بسیار کم می­باشد. چنین کودکی، با شرایط وضعیت اقتصادی آسیب­پذیر خانواده­اش، چگونه می­ تواند جای خالی آموزش ­های کسب شده در مدرسه را پر کند؟.

خانواده یا صورت نگرفته است یا ناقص بوده، لازم است که نهاد آموزش و پرورش، علاوه بر فراهم کردن کارکردهای خود برای جامعه­ پذیری این کودکان، کارکرد  نهاد خانواده این کودکان را نیز برعهده بگیرد. به همین دلیل است که در مدرسه صبح رویش، سعی بر آن است که علاوه ­بر آموزش بسیاری از مهارت­های نوین مانند یادگیری مهارت ­های تخصصی (مهارتی که در آینده و در سن بزرگسالی زمینه درآمدزایی را برای کودک فراهم کند)، مهارت­­های زندگی مانند نه گفتن، تعامل هنجارمند با سایر اعضای اجتماع، تاب آوری و کنترل خشم و… به این کودکان آموزش داده شود. 

از این­رو، برای این کودک کار، مدرسه هم کارکرد نهاد خانواده را خواهد داشت و هم کارکردهای مختص به خویش را. اما در شرایطی که به دلیل شیوع کرونا، مدارس تعطیل شده­اند و قطعاً در این فرآیند خلل جبران­ناپذیری به وجود آمده است، کودک نوع دوم (کودک کار و آسیب) به مراتب ضربه شدیدتری را نسبت به کودک نوع اول تجربه خواهد کرد.

منابع

به­پژوه، احمد (1394)، خانواده و کودکان با نیازهای ویژه، تهران: انتشارات آوای نور

شارون، جوئل (1391)، ده پرسش از دیدگاه جامعه­شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نی

علاقه­بند، علی (1384)، جامعه­شناسی آموزش و پرورش، تهران: روان

کوزر، لوئیس (1389)، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه­شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علمی

کوئن، بروس (1389)، درآمدی به جامعه­شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: توتیا

یونیسف (2020)، در پی شیوع بیماری کرونا و تعطیلی بیشتر مدارس، یونسف فعالیت خود را در 145 کشور با هدف تداوم یادگیری کودکان افزایش می­دهد، 2 آوریل.

WWW.unicef.org/iran

منبع تصویر: familypsy.ir