این آمار خود گویای این امر بوده که کار کودک، در  قرن 21 نیز، به مانند قرون گذشته وجود داشته و هم­چنان، این کودکانِ در معرض آسیب، نیازمند حمایت می­باشند.

کودکان کار در برابر مسایل و مشکلات اجتماعی، نسبت به سایر کودکان و حتی سایر افراد اجتماع، وضعیت شکننده­تری داشته و چنین وضعیت حادی، خود نشان دهنده این موضوع است که در کوران حوادث اجتماعی، کودکان کار، بیش­ از هر قشر دیگری، در معرض آسیب قرار خواهند گرفت. براساس داده­های مرکز مطالعات راهبردی وزارت کار، از حدود 9 میلیون کودک 10 تا 17 سال، 409 هزار کودک فعال در عرصه کار یا در جست و جوی کار شناسایی شده­اند که ارتباط مستقیمی با فقر در خانواده قرار دارد و کار عمده­شان در ایران دستفروشی، گل­فروشی، فال­گیری و زباله­گردی است (موسوی، 1398).

 جدیدترین معضلی که کودکان کار، به مانند سایر مردم جامعه با آن مواجه گردیده­اند، شیوع ویروس کرونا است. ویروس کرونا از شهر ووهان چین شیوع پیدا کرد و به سرعت تمامی ملل جهان را پشت سر گذاشت. بسیاری از کسب و کارها را تحت­تأثیر قرار داد و از این رهگذر، دولت­های متعددی را به ورطه تعطیلی کشاند. اما شاید آن چه که در این روزهای سخت کرونایی ممکن است مورد غفلت قرار گرفته باشد، تأثیر این ویروس بر معیشت کودکان کار و چگونگی مواجهه با این ویروس توسط این کودکان و خانواده­های­شان باشد.

 به راستی ویروس کرونا چه تأثیری بر معیشت کودکان کار داشته است؟. بهداشت جسمی کودک کار، در مواجهه با این بیماری چگونه خواهد بود؟.آیا در حال حاضر می­توان پاسخ روشنی به این موضوع داد؟. آیا قادر خواهیم بود که موانع و مشکلات پیش روی کودکان را مورد بررسی و کندوکاو قرار دهیم؟.

برای پاسخ دادن به چنین موضوعی، بایستی سعی کرد که تمامی ابعاد تحلیل چنین پدیده­ای را مورد توجه قرار داد. شیوع ویروس کرونا در کشور، تمامی شئون زندگی مردم را در بر گرفته است. این ویروس در همه جا خود را به رخ کشیده است. از مدارس تا دانشگاه­ها، از مجلس شورای اسلامی تا بسیاری از کسب و کارهای دیگر را به تعطیلی کشانید. اما گویا آن چه که تغییری در آن رخ نداد، کار کودکان در قالب کار در کوره­های آجرپزی،  فال­فروشی، گل­فروشی، پاک کردن شیشه ماشین­ها بر سر چهارراه­ها و زباله­‌گردی­شان در درون سطل­های زباله است. مشاهدات نشان می­داد که در روزهای منتهی به پایان سال 98 که خیابان­ها خلوت شده بودند و بازارها و مراکز خرید تقریباً تعطیل شده بودند، کودکان کار هم­چنان  بر سر چهارراه­ها و در پشت چراغ­های قرمز، در حال تمبک زدن، فروش گل، آدامس، دستمال، و اسپند به دست در حال رفت و آمد بودند. مشاهدات صورت گرفته نیز پس از پایان یافتن تعطیلات نوروزی، نشان داد که این کودکان هم­چنان برای امرار معاش خانواده­شان در خیابان­ها مشغول به کار هستند.

از این­رو، می­توان گفت که در شرایط کنونی، کودکان کار با دو سناریوی کلی مواجه­‌اند. البته هر کدام از این سناریوها، موجب می­گردد که کودکان کار با آسیب­های مختص به هرکدام از این سناریوها مواجه گردند.

سناریوی اول: به علت گسترش شیوع کرونا و توصیه به ماندن در خانه، به دلیل قدرت بالای این بیماری در سرایت از انسان به انسان، جلوی کار کردن کودکان گرفته شود.

سناریوی دوم: از آن­جا که این کودکان، نان‌­آور خانه می­باشند (در شرایط کنونی با وجود احتمال ابتلای این کودکان به بیماری کرونا) جلوگیری از کار کردن آنان، ضربه سنگینی به معیشت خانوارشان وارد خواهد آورد. سناریوی دوم، وجود مافیای کودکان کار را رد می­کند یا حداقل، ضریب آن را بی­تأثیر می­داند.

در ادامه مقاله، هرکدام از این سناریوها و پیامدهای تأثیرگذار آن بر کودکان کار مورد بررسی و کنکاش قرار می­گیرد. در سناریوی اول گفته شد که، به علت گسترش شیوع کرونا و احتمال ابتلای این کودکان به بیماری، جلوی کار کردن آنان گرفته شود.

 این سناریو از ابتدا در قالب طرح قرنطینه کردن­ کودکان کار مطرح گردید. به صورتی که کودکان مشکوک به ویروس کرونای جدید توسط سازمان­های مربوطه جمع­آوری می­شوند و پس از آن در قرنطینه نگه­ داشته شده و در صورت عدم ابتلا به بیماری، از قرنطیه خارج می­شوند. در همین راستا امین شاهرخی مدیرکل بهزیستی استان تهران از احتمال طرح جمع آوری کودکان کار خبر داد و گفت: چنان­چه مأموران اورژانس اجتماعی، کودکی را در خیابان شناسایی کنند، حتماً اقدام کرده و این کودک را به یکی از سه مرکز نگهداری کودکان کار منتقل می‌کند. این کودکان نیز در ابتدا قرنطینه می‌شوند و چنان­چه مشکلی نداشته باشند، وارد مرکز می‌شوند و دیگر اقدامات حمایتی از این کودکان انجام خواهد شد (شفقنا، 1398؛ به نقل از ایلنا).

سناریوی اول، هرچند که در نگاه اول قابل ستودن و عمل­کردی مثبت تلقی می­گردد، از این باب که مانعی در ابتلای این کودکان به کووید19 به شمار می­آید، اما آیا به راستی بهترین طرح قابل اجرا و عملیاتی است؟. آیا جمع­آوری صرف کودکان کار و قرنطینه کردن­شان به تنهایی مشکلات این کودکان را رفع خواهد کرد؟. اصولاً در طی این چند سال، جمع­آوری مداوم کودکان از سطح خیابان، چه نتیجه مثبتی به همراه داشته است که مسئولین امر، مجدداً در پی اجرایی کردن همان طرح­های ناکارآمد پیشین می­باشند؟. در صورت عدم شناخت مشکلات زمینه­ای کودکان و صرفاً طرح سطحیِ جمع­آوری آنان، نمی­تواند راهگشای مشکلات­شان باشد. بسیاری از این کودکان، نان­آور خانواده­­های­شان می­باشند. کودکانی که خانواده­های­شان حتی قدرت تأمین یک وعده غذایی را نداردند. این کودکان، به واسطه جبر اقتصادی خانواده به کار مشغول­اند. صرفاً جمع­آوری آنان و قرنطینه کردن­شان یک بُعد ماجراست.  به عبارت دیگر، بایستی به جای جمع­آوری کودکان کار، برای حل مشکل، برنامه­ریزی اصولی گردد. چرا که « شواهد فراوان حاصل از مطالعات موجود در کشور نشان می­دهد کار کودکان به ویژه در شهرها نتیجه عواملی است که مهمترین آن­ها عبارتند از: فقر و نابرابری و شیوع مشکلات اجتماعی در گروه­های آسیب­پذیر جامعه ایران. علاوه­بر این ضعف در برخورداری کودکان از آموزش که خود نتیجه مجموعه­ای از تبعیض­های مختلف اجتماعی- اقتصادی، فرهنگی و[…] است، به کار کودکان کار دامن زده است. شواهد نشان می­دهد آموزش، عامل محافطت کننده­ای در برابر کار کودکان است و بالعکس، عدم برخورداری از آموزش در کنار فقر، کودکان را بیش از پیش به سمت کار سوق می­دهد. [به عبارت دیگر]  به جای جمع­آوری کودکان کار و تنبیه خانواده­هایی که از سر اجبار و ناآگاهی کودکان خود را به کار می­گیرند، منابع مالی کشور و سرمایه انسانی باید با برنامه منسجم کوتاه مدت، میان­مدت و درازمدت صرف معیشت، دسترسی به اشتغال و ارتقا شرایط زندگی گروه­های در معرض آسیب جامعه و برخورداری کودکان آن­ها از آموزش و سلامت شود» (ایلنا، 1396). چنین گفتارهایی از گذشته تاکنون، و عدم ایجاد هرگونه تغییری در کاهش و یا بهبود شرایط کودکان کار، نشان از شکست سناریوی اول در برخورد با کودکان کار بوده است. از این­رو، جمع­آوری صرف این کودکان از خیابان بدون هیچ­گونه برنامه مناسبی، نه تنها ضربه­های روحی جبران­ناپذیری به آن­ها وارد می­کند، بلکه از آن­جا که این کودکان نان­آوران خانواده­های­شان می­باشند، سبب ساز اختلال معیشتی در میان این قشر بسیار فقیر می­گردد.

در همین راستا و در ارتباط با شرایط کنونی و شیوع ویروس کرونا، بیش از ۷۰۰ نفر از فعالان اجتماعی، خواستار توقف طرح جمع‌آوری ضربتی کودکان کار و رد مرز کودکان افغانستانی شدند. به عقیده این افراد، در این شرایط کنونی، مجدداً طرح­های شکست خورده قبلی را نباید عملیاتی کرد.  درخواست این افراد در وضعیت بحران کرونا، این است که مسئولین ذی­_­­ربط به جای اقدامات قهری و دستگیری کودکان به بهانه جلوگیری از شیوع بیماری، منافع عالیه کودکان را فارغ از تابعیت در اولویت قرار داده و ترتیبی اتخاذ شود تا از زیرساخت موجود دولتی و عمومی برای دریافت داوطلبانه خدمات پزشکی، بهداشتی و اسکان با کمک نهادهای مدنی متناسب با شرایط کودکان استفاده شود (ایلنا، 1398). از این­رو، مخالفان سناریوی اول معتقدند که، نهادهایی که در پی جمع­آوری کودکان کار از سطح خیابان­ها هستند، اعتقادشان بر این است که کودکان کار چهره شهر را زشت می­کنند و تنها هدف­شان زیباسازی ظاهری شهر است. بنابراین، ساماندهی کودک کار بدین شکل، نه تنها گره­ای از کار نمی­گشاید، بلکه بر گره­های بچه­های کار می­افزاید.

در سناریوی دوم نیز بیان شد، از آن­جا که این کودکان، نان­آور خانواده­شان می­باشند (در شرایط کنونی، با وجود احتمال ابتلای این کودکان به بیماری کرونا) جلوگیری از کار کردن آنان، ضربه سنگینی به معیشت خانوارشان وارد خواهد آورد.

خانواده­های بسیاری از کودکان کار دچار فقر مطلق و فزاینده­ای هستند، که برای آنان پیش­بینی وعده غذایی بعدی، امکان­پذیر نیست. بسیاری از این خانواده­ها، حتی امکان تهیه ابتدایی­ترین امکانات زیست اولیه خود را ندارند. به نحوی که به طور روزانه نیازمند درآمد کسب شده از جانب کودکان­شان می­باشند. در موارد متعددی یافت شده است که سرپرست یا اولیاءِ این کودکان، دچار بیماری­های صعب­العلاج بوده، و مادر و پدر به دلایل متعددی قادر به کار نیستند. یا از آن­جا که والدین­شان دارای تابعیتی غیر از تابعیت ایرانی­اند، اجازه اشتغال به کار پیدا نکرده­اند. از این­رو، این کودکان معصوم، نان­آور خانواده­هایی هستند که در رفع نیازهای اولیه زندگی خود ناتوان مانده­اند. البته این سناریو نیز در شرایط کنونی دچار اشکالاتی است. بالطبع کار کودک، در وضعیت همه­گیر کرونا و اطلاعات جدید درباب ابتلاء کودکان به این بیماری، امکان درگیری آنان را بالا برده است. از سویی دیگر، این کودکان به دلیل عدم درآمد مناسب و کافی و نبود پوشش­های بیمه­ای، در مواجهه با بیماری­ها از سایر افراد اجتماع در معرض خطر بیشتری قرار دارند. به همین دلیل، در مواجهه با ویروس کرونا، سطح بالای ارتباطات این کودکان در طول روز، امکان ابتلای این کودکان را بالا خواهد برد.

بنابراین، در شرایط کنونی، در وضعیتی که شاهد تعطیلی بسیاری از کسب و کارها هستیم، و جامعه به سمت رکود اقتصادی به مانند جوامع دیگر دنیا کشانده شده است، جلوگیری از کار این کودکان و جمع­آوری­شان از سطح خیابان، ضربات متعددی را به پیکره نحیف معیشت خانوارهای آسیب­پذیر این کودکان وارد خواهد کرد. از سویی دیگر، و بر مبنای سناریوی دوم، اشتغال این کودکان در شرایط بحرانی کنونی، سلامت­شان در معرض آسیب قرار خواهد گرفت. وضعیتی که شرایط شکننده این کودکان نان­آور را در صورت ابتلا به ویروس کرونای جدید، به مراتب بدتر خواهد کرد. از این­رو یکی از قشرهای بسیار آسیب­ پذیر و ناتوان در مقابل کرونا، که علاوه بر در معرض آسیب بودن خودشان با توجه به مسری بودن شدید این بیماری تهدید بزرگی برای جامعه نیز محسوب می­شوند، کودکان کار و خیابانی هستند. زهرا شریفی، کارشناس روانشناسی بالینی و فعال حوزه کودکان کار، در گفت و گو با ایسنا، اظهار داشته است که بستر کار این قشر آسیب­ پذیر، خیابان و محیط اجتماعی است و آن­ها با افراد مختلفی در طول شبانه روز در تماس هستند. وی با بیان این­که این کودکان، بنا بر دلایل مختلف اعم از سهل­انگاری و جدی نگرفتن این بیماری و یا عدم توان مالی و نداشتن دسترسی به امکانات پزشکی لازم و در نتیجه پیگیری نکردن مراحل لازم برای درمان به راحتی می­توانند این ویروس را در خانواده و جامعه منتشر کنند، ادامه داد: این قربانیان کوچک، در حالی که روز خود را در اماکن عمومی و خیابان­ها به شب می­رسانند، نه تنها ماسک و دستکش در بساط­شان نیست، بلکه اگر برای چند دقیقه آنان را خوب تحت نظر بگیریم، متوجه خواهیم شد که حتی از راه­های پیشگیری از کرونا اطلاعات درستی ندارند و به راحتی دست در دهان می­کنند یا چشم­های­شان را می­مالند. از این­رو، کودکان کار و خیابان در معرض ابتلا به بیماری قرار دارند و آن­ها می­توانند به عنوان ناقل، سایر اعضای خانواده را نیز مبتلا کنند و در درجه بعدی، حضور بی­محافظ آن­ها در جامعه برای دیگر افراد نیز خطر آفرین است (ایسنا، 1399).

بنابراین، در هر دو سناریوی ممکن، این کودکان کار می­باشند که وضعیت­شان با بحران مواجه خواهد شد. در صورت اجرایی شدن سناریوی اول، و جمع­آوری کودکان کار و قرنطینه آنان (که بعضاً همراه با رد مرزشان است)، در این شرایط رکود اقتصادی ناشی از کرونا، معیشت خانوادۀ آسیب ­پذیر این نان­ آوران کودک، بیش از پیش ضربه خواهد خورد. چرا که تنها با کار روزانه این کودکان است که نیازهای اولیه­ شان مانند خوراک در طول روز فراهم خواهد آمد و در صورت نبود اینان، خانواده­شان از اولین نیاز بشری در جهت حیات خویش، یعنی خوراک محروم خواهند شد. در صورت اجرایی شدن سناریوی دوم، یعنی اشتغال به کار این کودکان آسیب­پذیر در این دوران کرونایی، سلامت آنان در وهله اول، و در مراحل بعدی، سلامت دیگر اعضای خانواده و سایر کنش­گران اجتماعی به خطر خواهد افتاد. پس می­توان گفت که کودکان کار در این شرایط کنونی اجتماع،  دچار چرخه خردکننده­ای گردیده­اند که تحت هر شرایط، دچار آسیب­های بهداشتی و معیشتی خواهند شد.  به عبارت دیگر، کودک کار گرفتار بازی باخت- باخت گردیده است[1].

حال، با این وجود، شرایط کودکان کار و راهکار ارایه شده برای خروج آنان چه می­تواند باشد؟.

با توجه به وضعیت کنونی و شیوع بیماری کرونا، راه­حل قابل تأمل و مناسب­ تری از دو سناریوی دیگر توسط مؤسسه صبح رویش ارایه گردیده است. مدرسه کودکان کار صبح رویش، علاوه بر حضور مستمر در محله دروازه ­غار  و محل زیست این کودکان، اقدام به توزیع اقلام بهداشتی و آموزش این کودکان و خانواده­های­شان کرده است. از سویی دیگر، دست­اندر کاران در مدرسه کودکان صبح رویش، به این موضوع اکتفا نکرده و با استفاده از مینی­بوس جابزی در سطوح شهر گشته و بر سر چهارراه­ها و کوره­پزها رفته و اقدام به آموزش کودکان کار و خیابانی سطح شهر کرده و از این رهگذر، بسته­های بهداشتی مقابله با ویروس کرونا را در اختیارشان قرار می­دهد. در همین راستا، مطابق با گزارش روزنامه همشهری که در تاریخ 19 اسفند 1398 به چاپ رسیده است « طبق آمارها، ده‌ها مرکز کودکان کار در تهران وجود دارد؛ مراکز و نهادهای مختلفی که از کودکان کار حمایت می‌کنند. ولی واقعیت تلخ این است که این مراکز درصد کمی از کودکان کار را پوشش می‌دهند. یکی از این مراکز که تعداد 1051نفر کودک کار را تحت پوشش دارد، مدرسه صبح رویش در محله دروازه غار است. این مدرسه با حمایت‌های مردمی شکل گرفته و در بخش آموزش سواد و مهارت‌های زندگی فعالیت دارد. […] در صبح رویش 55درصد دانش‌آموزان را دختران و 45درصد را پسران تشکیل می‌دهند. برای دختران از مقطع اول تا هفتم و پسران از اول تا نهم دروس آموزشی وجود دارد، ولی هدف اصلی به جز آموزش سواد، مهارت‌آموزی به کودکان کاری است که در معرض انواع آسیب‌های اجتماعی قرار دارند.

 تعداد کودکان کار در سطح شهر بسیار بیشتر از تعداد کودکانی است که در مدرسه صبح رویش حضور دارند. آن­ها برای تأمین معاش خود و خانواده‌شان نمی‌توانند به مدرسه بیایند. برای همین اتوبوسی به نام جابزی، جایی برای بازی، طراحی کردیم که یک شخصیت کارتونی است و با متخصصان و کارشناسان در سطح شهر می‌چرخد و در قالب قصه و بازی، به‌صورت سیار مهارت‌های زندگی را به این کودکان آموزش می‌دهد. در روزهای شیوع ویروس کرونا، مدرسه صبح رویش به‌صورت نوبتی به کودکان کار و خانواده‌های­شان درباره مقابله با ویروس کرونا آموزش می‌دهد. بنابراین، از طریق جابزی میان کودکان کار، بسته‌های بهداشتی مانند ماسک، مواد ضد‌عفونی، دستکش، مولتی‌ویتامین،صابون، مواد خوراکی سالم و… برای مقابله با ویروس کرونا توزیع می‌شود. هم‌اکنون 1200نفر از کودکان کار که تحت پوشش نهادهای حمایتی کودکان کار نیستند، از این امکانات برخوردار شدند. در همین راستا، سرپرست سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران گفت: «با مشارکت سمن‌ها در مراکز پرخطر ازجمله گودهای زباله‌گردی و حتی گودهایی که در بیرون از تهران قرار دارند و کوره‌های آجرپزی حضور پیدا می‌کنیم و با کمک پزشکان داوطلب نسبت به غربال­گری و معاینه این کودکان اقدام می‌کنیم. سید مالک حسینی در گفت‌وگو با همشهری اضافه کرد: هم­چنین توافقی با تشکل‌های غیردولتی داشتیم که در بحث آموزش و توزیع تجهیزات بهداشتی در محل‌هایی که تشکل‌های مردم نهاد امکان حضور دارند با ما همکاری کنند (همشهری، 1398).

از این­رو، سناریوی سوم، کوشیده است تا علاوه­بر آن­که سعی نشود با اقدامی نادرست و نسنجیده (مانند سناریوی اول) مشکلی بر مشکلات دیگرِ این نان­آوران کوچک اضافه شود، می­خواهد با پذیرش این موضوع و برخلاف سناریوی دوم که هیچ­گونه راهکاری را ارایه نمی­دهد (و صرفاً طرح کار کردن کودکان کار را ارایه می­دهد)، اقدام به آموزش مستمر کودکان کار در محل زندگی و محل کار آن­ها (بر سر چهارراه­ها و کوره­پزها و … ) کرده است؛ که از این دریچۀ آموزشِ بهداشت و سلامت آنان است که اقلام بهداشتی مورد نیاز کودک کار و خانواده­اش در اختیار او قرار می­گیرد.

منابع

ایسنا (1399)، کرونا و کودکان کار، 5 فروردین، کدخبر: 99010502066

ایلنا (1396)، در نامه بیش از 300 فعال اجتماعی مطرح شد؛ به جای «جمع­آوری کودکان کار» برای حل مشکل برنامه­ریزی کنید، 1 مهرماه، کدخبر:538880

ایلنا (1398)، بیانیه­۷۰0 فعال اجتماعی درباره توقف طرح ضربتی جمع‌آوری کودکان/ به بهانه شرایط اضطراری طرح‌های شکست‌خورده را عملی نکنید، 26 اسفند، کدخبر: 886807

شفقنا (1398)، ایلنا نوشت/ احتمال اجرای طرح شناسایی و قرنطینه کودکان کار از اواسط اسفند، 16 اسفند، کد خبر : 901427

مارکس، کارل و فردریش هگل(1396)، مانیفست کمونیست، ترجمه مسعود صابری، چاپ ششم، تهران: طلایه پرسو

موسوی، زهره­سادات (1398)، رسالت وضعیت کودکان کار را تحلیل می­کند: آسیبی با هزار مسئول، روزنامه رسالت، سه­شنبه 1 بهمن، شماره 9690

همشهری (1398)، کرونا از بچه­ها شکست می­خورد، 19 اسفند، کد خبر: 423231

International Labour Organization(2017), Global Estimates Of Child Labour; Result And Trends, 2012-2016, Geneva, September. 

[1] . در شرایط حاضر، مشاهدات میدانی نشان از کاهش درآمدی این کودکان در طول روز خبر می­دهد. تعدادی از این کودکان در کارگاه­های تولیدی مشغول به کار بوده­اند و با تعطیلی این کارگاه­ها، دیگر نمی­توانند کمک­رسان معیشت خانوارِ آسیب­پذیر خود باشند. از سویی دیگر، بسیاری از کودکان کار که بر سر چهارراه­ها اقدام به فروش فال، گل و … می­کنند، به علت ترس مردم از ویروس کرونا، عملاً از این کودکان خرید نکرده و ما شاهد کاهش درآمد این کودکان کار در طول دوران شیوع کرونا بوده­ایم. با این وجود، حضور این کودکان نیز به طور مستمر در خیابان­ها احتمال ابتلای آن­ها به بیماری را افزایش داده است. به همین دلیل، در دوران کرونا، این کودکان علاوه­بر آن­که معیشت­ خود و خانواده­شان در معرض خطر قرار گرفته است، سلامت جمعی آن­ها  نیز در معرض ابتلا به این بیماری کشنده خواهد بود.