کارتن خوابی پدیده ای شهری است. بی خانمان یا کارتن خواب به کسی می گویند که موقتا یا به طور دایم زندگی و حتی خوابیدن در محیط پرتنش خیابان و در جمع همنوایانی چون خود را آرامش بخش تر از خانه و یا خانواده ای که به آن تعلق داشته است، می داند. یعنی حاضر است در خیابان و زیر سقف مقوایی که برای خود فراهم کرده به سر برد اما به خانه برنگردد. بی خانمانیِ هر کدام از آن ها نیز دلیل خاص خودش را دارد. یک کارتن خواب به دلیل اعتیاد بی خانمان شده است، کارتن خوابی دیگر به دلیل مشکلات اقتصادی و بی پولی، دیگری به دلیل مشاغل فصلی، آن یکی به دلیل کار در شهرستان و…
با توجه به مشاهدات میدانی و تحقیقات انجام شده، به نظر می رسد کارتن خواب ها بیشتر قربانی معضلات اجتماعی باشند تا مجرم. ضمن اینکه طبق اصل قانونی بودن جرم و مجازات ها، صرف کارتن خوابی جرم به حساب نمی آید و در متن قانون جرم انگاری نشده است. بنابراین اگر یک کارتن خواب را مجازات کنند، به دلیل جرایم دیگری است که انجام داده، نه صرفا به این دلیل که کارتن خواب بوده است.
مجازات کارتن خوابی چیست؟
ما قبلا به این نتیجه رسیدیم که کارتن خوابی جرم نیست. هر چند که برخی از کارشناسان، کارتن خوابی را مصداقی از ولگردی (جرم به حساب می آید) می دانند، اما به نظر می رسد همه کارتن خواب ها را نمی توان ولگرد به حساب آورد. بنابراین کارتن خوابی که جرم نیست، مجازات هم ندارد. اما کارتن خوابی می تواند به جرایم بسیار زیاد دیگری منجر شود. مانند تکدی گری، سرقت، تجاوز، توزیع و فروش مواد مخدر و… هر کدام از این جرایم نیز مجازات مخصوص به خود را بر طبق مواد قانون مجازات اسلامی دارد. به طور مثال مجازات ولگردی و جرم تکدی‌گری که بسیاری از کارتن خواب ها مرتکب آن می شوند، بر طبق ماده ۷۱۲ قانون مجازات اسلامی به شرح زیر می باشد:
«هر کس تکدی یا کلاشی را پیشه خود قرار داده باشد و از این راه امرار معاش نماید یا ولگردی نماید به حبس از یک تا سه ماه محکوم خواهد شد و چنانچه با وجود توان مالی مرتکب عمل فوق شود علاوه بر مجازات مذکور کلیه اموالی که از طریق تکدی و کلاشی بدست‌آورده است مصادره خواهد شد.»
جرم خیز بودن مناطق کارتن خوابی
افراد کارتن خواب به دلیل شرایط نامطلوب اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و… همواره در معرض ارتکاب انواع جرایم هستند تا بتوانند برای خود سرپناهی بیابند و وضعیت خود را به خصوص در بُعد اقتصادی بهبود ببخشند. بنابراین همیشه یکی از مناطقی که جرم‌خیزی در آن درصد بالایی دارد، مناطق کارتن خوابی است. جایی که اغلب کارتن خواب های بزهکار در آن زندگی می کنند.
کودکان‌کار یا کودکان کارتن خواب؟
همان طور که اشاره شد، کارتن خواب ها افرادی هستند که در فضاهای شهری مانند خیابان، سرتقاطع ها، زیر پل و … زندگی می‌کنند. این فضا با فضای کار کودکان‌کار مشترک است اما به منزله مشترک بودن ماهیت این افراد نیست. بسیاری از کودکان‌کار دارای سرپرست و خانه ثابت هستند و پس از پایان کار به آن جا باز می‌‌گردند، اما کارتن خواب‌ها مکانی برای مراجعت نداشته و محل کار و زندگی آن ها یکی است.
حمایت دولت و قانون‌گذار از کارتن خواب ها
دولت برای حمایت از برخی کارتن خواب ها تدابیر مهمی اندیشیده است که در قانون های اخیر تجلی پیدا کرده است. به طور مثال می توان به مصوبه طرح شناسایی و جمع‌آوری افراد متکدی شورای عالی اداری کشور در سال ۷۸ اشاره کرد و کلا مصوبات شورای عالی اداری در این رابطه که به موجب یکی از آنان، وظیفه جمع آوری و اسکان معتادان خیابانی بر عهده سازمان‌های وابسته به وزارت رفاه و تأمین اجتماعی قرار گرفته است. و یا می‌توان به توافق میان شورای شهر تهران، شهرداری و همچنين نيروی انتظامی اشاره کرد که به واسطه آن، وظیفه شناسایی کارتن خواب‌ها بر عهده شورای شهر و نيروی انتظامی قرار گرفت و شهرداری هم با کمک سازمان بهزيستی موظف به اسکان آن‌ها شد. قانون مبارزه با مواد مخدر نیز در بعضی از ماده هایش به این موضوع اشاره کرده است. مانند ماده ۱۶ این قانون که به موجب آن مسئولیت نگهداری نگهداری اجباری معتادان خیابانی و متجاهر بر عهده بهزیستی قرار گرفته است.(۱)
